Το γράφημα και ο πίνακας παραπάνω αναδεικνύουν ίσως το μεγαλύτερο δομικό πρόβλημα της Ελλάδας, ένα πρόβλημα που οι ελληνικές κυβερνήσεις ουδέποτε αντιμετώπισαν ουσιαστικά, τα κόμματα δεν έχουν καμία πρόταση σχετικά, ακόμα και ο Τύπος με ελάχιστες εξαιρέσεις είναι τελείως βουβός απέναντι σε αυτό, γενικά όλοι προσποιούνται ότι πρόβλημα δεν υπάρχει. Αλλά ας τα πάρουμε με την σειρά.
Το πρώτο γράφημα προέρχεται από μια έκθεση του ιδρύματος Bertelsmann για τα δημόσια οικονομικά των ευρωπαϊκών χωρών. Παρουσιάζει την σύγκριση Ελλάδας και Ευρώπης των 28 σχετικά με τα έσοδα της τοπικής αυτοδιοίκησης ως ποσοστό των εσόδων της γενικής κυβέρνησης. Η περίοδος που καλύπτεται από το γράφημα είναι από το 2000 ως και το 2016 και παρατηρούμε ότι ενώ ο ευρωπαϊκός μέσος όρος κινείται κοντά στο 25% η Ελλάδα είναι σταθερά κάτω του 10%. Δηλαδή για να το θέσουμε απλά, για κάθε 10 ευρώ που μαζεύει το ελληνικό κράτος στην τοπική αυτοδιοίκηση καταλήγει αρκετά λιγότερο από 1.
Ο πίνακας της δεύτερης εικόνας περιέχει αναλυτικά στοιχεία για κάθε ευρωπαϊκή χώρα για το έτος 2017, είναι από έκθεση του Οργανισμού Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (ΟΟΣΑ). Μας ενδιαφέρει κυρίως η τελευταία στήλη ώστε να έχουμε ένα κοινό μέτρο σύγκρισης μεταξύ των χωρών.
Εδώ τα στοιχεία γίνονται πιο αποκαλυπτικά, η Ελλάδα δίνει στην τοπική αυτοδιοίκηση τα λιγότερα χρήματα (ως ποσοστό των δημοσίων εσόδων) σε όλη την Ευρωπαϊκή Ένωση (!), με εξαίρεση την Μάλτα και την Κύπρο, οι οποίες είναι τόσο μικρές σε πληθυσμό και έκταση που στην ουσία δεν έχουν παρά υποτυπώδεις αυτοδιοικητικές δομές. Συγκεκριμένα για το 2017, η Ελλάδα μετέφερε στις υποεθνικές της δομές μόλις το 7.5% των εσόδων της την ώρα που ο ευρωπαϊκός μέσος όρος ήταν 23.9%, στην πραγματικότητα ήταν πολύ μεγαλύτερος καθώς κάποια κράτη είναι ομοσπονδιακά κι επιπλέον κονδύλια μεταφέρονται στο επίπεδο των ομόσπονδων κρατιδίων. Η διαφορά είναι όπως καταλαβαίνετε χαώδης.
Γιατί όμως είναι τόσο σημαντικός παράγοντας αυτός; Στον σύγχρονο πολύπλοκο και πολυεπίπεδο κόσμο τα κράτη δυσκολεύονται να διαδραματίσουν τον ρόλο που περιμένουν από αυτά οι πολίτες. Συχνά κατηγορούνται ότι είναι πολύ μικρά (και άρα ανίσχυρα) για τα μεγάλα και σύνθετα θέματα, και πολύ μεγάλα (και άρα δύσκαμπτα) για τα μικρά και απλά θέματα. Για να ανταπεξέλθουν στα θέματα που ξεπερνούν το μέγεθός τους τα κράτη συνάπτουν συμφωνίες και συνεργασίες με άλλα κράτη ή καμιά φορά προχωρούν σε φιλόδοξα υπερ-εθνικά εγχειρήματα, όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση. Από την άλλη μεριά, για να μην πνίγονται στις λεπτομέρειες τοπικών ζητημάτων έχουν αναπτύξει υπο-εθνικές δομές εξουσίας.
Το να αντιμετωπίζονται τα προβλήματα στο πλησιέστερο δυνατόν στον πολίτη επίπεδο (αρχή επικουρικότητας) έχει πληθώρα πλεονεκτημάτων. Καταρχάς καλύτερη γνώση τον προβλημάτων και στοχευμένη αντιμετώπισή τους, καθώς δεν χρειάζεται να περιμένουμε τον κομισάριο των Αθηνών να βγάλει με καθυστέρηση μια εγκύκλιο που αποτελεί τον μέσο όρο της Δυτικής Μακεδονίας, των Κυκλάδων, και της Θράκης, με αμέτρητες υποπεριπτώσεις, εξαιρέσεις, κι ενημερώσεις, η οποία φυσικά στο τέλος δεν ικανοποιεί κανέναν γιατί τελείως διαφορετικές είναι οι ανάγκες της μιας περιοχής από την άλλη. Επιπλέον, στο θέμα της διαφθοράς, λόγω της απόστασης από την βάση είναι πολύ πιο εύκολο σε έναν υπουργό να διαφθείρεται κρυπτόμενος παρά σε έναν δήμαρχο, ο δεύτερος έχει να αντιμετωπίσει τους συμπολίτες του που έστω και κατά προσέγγιση είναι ενήμεροι για το τι πράττει αυτός που εξέλεξαν. Το πιο σημαντικό κέρδος όμως είναι ότι με ισχυρή τοπική αυτοδιοίκηση θα αναδειχθούν δημιουργικές δυνάμεις που σήμερα βρίσκονται εν υπνώσει, θα μπορέσει κάθε περιοχή να πάρει τις τύχες της στα χέρια της και να εκμεταλλευτεί τα συγκριτικά της πλεονεκτήματα. Πολίτες και τοπικοί άρχοντες θα δραστηριοποιηθούν με αίσθημα ευθύνης, ενώ σήμερα είναι ανίσχυροι, παθητικοί, μοιρολάτρες, φυλακισμένοι ενός γραφειοκρατικού υδροκέφαλου failed state.
Ο Στέφανος Μάνος είναι από τους ελάχιστους πολιτικούς που έχει θίξει το θέμα, έχει προτείνει μεταξύ άλλων όλοι οι φόροι κατοχής ακίνητης περιουσίας να περάσουν στους ΟΤΑ, από όπου αυτοί θα χρηματοδοτούνται ενώ παράλληλα θα παραμένουν αυτάρκεις. Η πηγή των εσόδων των ΟΤΑ δεν είναι κατά την γνώμη μου το πιο σημαντικό, καθώς όπως φαίνεται σε άλλο πίνακα της έκθεσης του ΟΟΣΑ3 η πρώτη πηγή εσόδων των ευρωπαϊκών υπο-εθνικών δομών είναι η μεταφορά κονδυλίων από την γενική κυβέρνηση (47.4% έναντι 37.3% των εσόδων από φόρους). Το σημαντικό είναι να τεθεί ένας στοχος, θα μπορούσε κάλλιστα να είναι ο ευρωπαϊκός μέσος όρος του 25%. Δηλαδή κάθε χρόνο η κεντρική εξουσία θα είναι υποχρεωμένη να δίνει 25% των δημόσιων εσόδων στους ΟΤΑ α’ και β’ βαθμού, ποσό που θα μοιράζεται με πληθυσμιακά κριτήρια. Συγχρόνως θα γίνει μεταφορά εξουσιών και αρμοδιοτήτων από το κέντρο στην περιφέρεια, υγεία, εκπαίδευση, και κοινωνική προστασία είναι κάποιοι συνηθισμένοι τομείς που αναλαμβάνει η τοπική αυτοδιοίκηση στην Ευρώπη. Είναι ανάγκη αυτό το 25% να γίνει απαίτηση όλης της περιφέρειας, θα πρέπει να το διεκδικήσουν από το κέντρο και οι πολιτευτές, αν θέλουν να λογίζονται σαν κάτι παραπάνω από κομματικοί υπάλληλοι. Σήμερα οι τοπικοί άρχοντες ελλείψει πόρων και εξουσιών συχνά αποτελούν θλιβερές φιγούρες περιφερόμενοι από την μια κοινωνική εκδήλωση στην επόμενη παλεύοντας να μεταπηδήσουν στην κύρια πολιτική σκηνή. Ότι το οφίτσιο του βουλευτή είναι πιο σημαντικό από το οφίτσιο του δημάρχου είναι κι αυτό μια απόδειξη της κατάντιας και της παρακμής της πολιτικής ζωής στην Ελλάδα.
Αυτό που εξοργίζει στην όλη κατάσταση είναι ο λόγος που δεν προχωράμε στις επιβαλλόμενες αλλαγές. Μετά από 10 χρόνια κρίσης στην οποία η χώρα απώλεσε σχεδόν 1/3 του ΑΕΠ της, μετά από αλλεπάλληλες χρεοκοπίες και τραπεζικές ανακεφαλαιοποιήσεις, η ηγεσία της χώρας ακόμα και σήμερα προσπαθεί κουτοπόνηρα να αλλάξει αυτά που χρειάζονται ώστε να μείνουν όλα ίδια4. Η Ελλάδα μόνο κατ’επίφαση έχει κοινοβουλευτική δημοκρατία, ο όρος κομματική κλεπτοκρατία περιγράφει καλύτερα το πολιτικό σύστημα της χώρας. Όποιο κόμμα κατακτά την εξουσία αυτομάτως αποκτά πλήρη έλεγχο όλων των εξουσιών. Εκτός της εξόφθαλμης ταύτισης νομοθετικής κι εκτελεστικής εξουσίας, έχουμε μια δικαστική εξουσία που -όταν δεν αναγκάζεται να μεταναστεύσει- λειτουργεί με «σκονάκια», κάποιες ανεξάρτητες αρχές που δέχονται κάθε είδους πίεση για να μην είναι ανεξάρτητες (π.χ. υπόθεση Γεωργίου της ΕΛΣΤΑΤ), κι έναν ελεγχόμενο Τύπο που κάνει πλημμελώς την δουλειά του. Και φυσικά μια τοπική αυτοδιοίκηση ευνουχισμένη από το κράτος ακριβώς για τον λόγο ότι από την φύση της είναι δύσκολο να ελεγχθεί από την κεντρική εξουσία. Μια ενισχυμένη αυτοδιοίκηση θα έσπαζε τον φαύλο κύκλο της κομματοκρατίας, κάτι που απεχθάνονται τα κόμματικά δίκτυα που επιθυμούν να κρατάνε για τον εαυτό τους όλες τις εξουσίες και ολόκληρο το «σεντούκι» και να τα χρησιμοποιούν αφενός για να πλουτίζουν και αφετέρου για να εξαγοράζουν ψήφους και πολιτική ισχύ. Η ιστορία όμως διδάσκει ότι αποτυχημένες πολιτικές οντότητες οδηγούν σε οικονομικές αστοχίες (χρεοκοπίες, υπερφορολογήσεις κτλ.) κι αυτές με την σειρά τους σε εξεγέρσεις, ανακατατάξεις, κι εγκαθίδρυση καινούριων πολιτικών οντοτήτων. Μέχρι τώρα κάποιοι επέλεγαν συνειδητά να κάνουν το κορόιδο, να φοβάστε τι θα γίνει όταν αυτοί αρχίσουν να πεινάνε.
1 Local public Finance in Europe – Country Reports, 2019, Bertelsmann Stiftung, σελίδα 115.
2 Key Data on Local and Regional Governments in the European Union, 2018, Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD), σελίδα 18.
3 Key Data on Local and Regional Governments in the European Union, 2018, Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD), σελίδα 19.
4 «Όλα πρέπει να αλλάξουν ώστε να μείνουν όλα ίδια», είναι περίφημη φράση από τον «Γατόπαρδο» του μεγάλου Ιταλού σκηνοθέτη Λουτσίνο Βισκόντι.
