ΤΟ ΑΜΦΙΑΡΕΙΟ ΤΟΥ ΩΡΩΠΟΥ

(Το ιερό υπνοθεραπευτήριο)

γράφει ο Βασίλης Κόλλιας

Έχουν περάσει τέσσερα και πλέον χρόνια από την μέρα εκείνη, που επισκέφτηκα για πρώτη φορά τον ιερό χώρο του Αμφιαρείου, στον Ωρωπό Αττικής. Έναν αρχαιολογικό χώρο που για πολλούς (ίσως για την πλειονότητα τω κατοίκων τη Αττικής), αγνοείται παντελώς η ύπαρξή του, πόσο μάλλον η ιστορία του.

Ήταν ένα χειμωνιάτικο απόγευμα Κυριακής, λουσμένο από έναν υπέρλαμπρο ήλιο που μαγνήτιζε τους λιγοστούς επισκέπτες του χώρου. Συνοδευόμουν από την φίλη μου, που με παρότρυνε να επισκεφτούμε τον αρχαιολογικό χώρο διότι ένιωθε πως έπρεπε να μοιραστεί μαζί μου, το μεγαλείο και την ενέργεια του τόπου αυτού. Πράγματι, ήταν τόσο μεγάλη η επιρροή που δέχθηκα, που εκείνες τις στιγμές αδυνατώ να ξεχάσω ακόμα και σήμερα.

Το Αμφιάρειο βρίσκεται σε μια πευκόφυτη χαράδρα κοντά στον Ωρωπό. Ένα μαγευτικό τοπίο που σε καθηλώνει από την πρώτη στιγμή που διασχίζεις την κατηφορική σύγχρονη είσοδό του έως ότου βρεθείς ανάμεσα σε μνημεία και ερείπια που απροσδιόριστα στέκονται εκεί, θυμίζοντας το ένδοξο παρελθόν του Iερού.

Ο αρχαίος Ωρωπός (σχεδόν στα σύνορα Αττικής & Βοιωτίας), υπήρξε ιδιαίτερα σημαντικό λιμάνι που ενίσχυε την επικοινωνία με την Εύβοια (Ερέτρια) που ως γνωστόν οι Αθηναίοι είχαν πολλές κτήσεις. Αποτέλεσε ουκ ολίγες φορές, σημείο διένεξης και αντιπαράθεσης ανάμεσα σε Αθηναίους και Βοιωτούς, που έριζαν για την κατοχή του. Θεωρείται από τις παλαιότερες πόλεις της Αρχαίας Ελλάδας με έντονη και συνεχή ζωή. Πριν περιέλθει στην κατοχή των Αθηναίων (περίπου το 506 π.χ.), πιστεύεται πως ήταν υπό καθεστώς Ερετριακής κυριαρχίας.

Το μεγαλύτερο ίσως γεγονός από κοινωνική, οικονομική και πολιτική άποψη, υπήρξε αναμφισβήτητα η ίδρυση (κατόπιν χρησμού) του Ιερού του Αμφιαρείου στα τέλη του 5ου π.χ. αιώνα μετά την παρακμή και την ολοκληρωτική εγκατάλειψη του Αμφιαρείου της Θήβας. Κατά την διάρκεια της λειτουργίας του, αποτέλεσε το Εθνικό Ιερό της πόλης του Ωρωπού και η τύχη του ήταν στα χέρια των εκάστοτε κτητών του (Βοιωτών ή Αθηναίων).

Εκτός από έδρα της ανώτατης θρησκευτικής αρχής του μικρού κράτους, οι Ωρώπιοι που συναθροίζονταν σε αυτό, δημοσίευαν αποφάσεις ή δημόσια έγγραφα γενικού ενδιαφέροντος, καθώς και προκηρύξεις και ψηφίσματα (πολλά από τα οποία σώθηκαν χαραγμένα πάνω στα βάθρα των αγαλμάτων).

Η περίοδος από το 387-338 π.χ. φαίνεται πως ήταν η εποχή της οργάνωσης για το Αμφιάρειο. Κτίστηκαν κτίρια και διαμορφώθηκε ο χώρος, ενώ άρχισαν να διοργανώνονται τα Μεγάλα Αμφιάρεια με θεατρικούς, γυμνικούς και ιππικούς αγώνες. Λειτούργησε για 8 αιώνες περίπου και απέκτησε τεράστια λάμψη και κύρος. Οι ασθενείς αλλά και οι υγιείς πιστοί που το επισκέπτονταν, προέρχονταν από κάθε σημείο της Ελλάδας και του εξωτερικού, προκειμένου να λάβουν θεραπευτική αγωγή με εγκοίμηση ή να πάρουν χρησμό. Πολλοί δε από τους επισκέπτες, έγιναν και ευεργέτες τόσο του Ιερού όσο και της ίδιας της πόλης του Ωρωπού, προσφέροντας μεγάλες χρηματικές δωρεές.

Ο μύθος του Αμφιαράου

Είναι εξαιρετικός ο μύθος γύρω από τον Αμφιάραο, ο οποίος και στάθηκε η αιτία για την ίδρυση του Ιερού στον Ωρωπό.

Ο μάντης Αμφιάραος ήταν γιος του Οικλέα και εγγονός του μάντη και θεραπευτή Μελάμποδα. Βασίλευε στο Άργος μαζί με τον Άδραστο, την αδελφή του οποίου Εριφύλη είχε πάρει για γυναίκα του. Νέος έλαβε μέρος στην Αργοναυτική εκστρατεία (όπως και ο Μελάμποδας) και στο κυνήγι του Καλυδωνίου κάπρου.

Όταν ο Πολυνείκης (γιος του Οιδίποδα) κατέφυγε στο Άργος για να ζητήσει βοήθεια να εκστρατεύσει εναντίον της Θήβας, ο Αμφιάραος (ως μάντης) προείδε την ήττα των Αργείων αρνούμενος να συμμετάσχει στην επιχείρηση. Μάλιστα, προσπάθησε να μεταπείσει και τους άλλους αρχηγούς που επρόκειτο να εκστρατεύσουν εναντίον της Θήβας. Ο Πολυνείκης, προσέφυγε στην γυναίκα του Αμφιάραου Εριφύλη, προσφέροντάς της το περιδέραιο της Αρμονίας (γυναίκας του Βασιλιά της Θήβας Κάδμου) και εκείνη με την σειρά της, ανάγκασε (πρόδωσε καλύτερα) τον άνδρα της μαζί με έξι ακόμα αρχηγούς, να λάβουν τελικά μέρος στην εκστρατεία (στα γεγονότα της μάχης αναφέρεται και ο Αισχύλος με την περίφημη τραγωδία του «Επτά επί Θήβας»).

Ο Αμφιάραος φεύγοντας για τον πόλεμο, διεμήνυσε στους δύο γιούς του, Αμφίλοχο και Αλκμαίωνα να εκδικηθούν για τον θάνατό του, κάτι που έπραξε τελικά ο δεύτερος σκοτώνοντας την μητέρα του Εριφύλη όταν ενηλικιώθηκε. Πράγματι η εκστρατεία απέτυχε και ορισμένοι από τους αρχηγούς είτε σκοτώθηκαν είτε τράπηκαν σε φυγή. Υποχωρώντας ο Αμφιάραος με το άρμα του, καταδιώχθηκε από τον Περικλύμενο ο οποίος ήταν έτοιμος να τον σκοτώσει. Εκείνη την στιγμή, λίγο πριν έλθει το τέλος, μεσολάβησε ο Δίας, έριξε τον κεραυνό του ανοίγοντας ένα μεγάλο σχίσμα στη γη, παρασύροντας για πάντα τον Αμφιάραο με το άρμα του και τον ηνίοχό του Βάτωνα. Μετέπειτα, ο Δίας του απέδωσε την ύψιστη τιμή για θνητό, κάνοντάς τον χρησμοδότη του.

Η πηγή που ανάβλυζε στον χώρο του Αμφιαρείου (και υπάρχει ακόμα και σήμερα) θεωρήθηκε το σημείο απ’όπου ξεπήδησε ο ήρωας Αμφιάραος, που προς τιμήν του ιδρύθηκε το Ιερό στον Ωρωπό…

Το Αμφιάρειο ήταν κυρίως θεραπευτικό Ιερό και αυτό πιστοποιείται από το πλήθος των αργυρωμάτων (των αφιερωμάτων των πιστών, κάτι σαν τα σημερινά αναθήματα) που σώθηκαν και ανακαλύφθηκαν από τις ανασκαφές. Υπήρχε ένα συγκεκριμένο τελετουργικό (ή τυπική διαδικασία θα μπορούσαμε να πούμε) για όλους εκείνους που έπασχαν από κάποια αρρώστεια και ήθελαν να θεραπευτούν αλλά και για εκείνους που θα έρχονταν απλά για να δεχθούν συμβουλές από τον Θεό, για κάποιο από τα προβλήματα που τους απασχολούσαν.

Ο καθένας που εισερχόταν στο Ιερό, όφειλε να πληρώσει ένα εισιτήριο (την «απαρχή») και κατόπιν να θυσιάσει ένα κριάρι, στο νωπό δέρμα του οποίου μετά θα κοιμόταν. Προηγείτο μάλιστα τριήμερη νηστεία από κρασί και μονοήμερη από φαγητό.

Στον ύπνο του και μέσα από τα όνειρά του, ελάμβανε την συμβουλή του Θεού ή και θεραπευόταν. Μετά τον χρησμό ή την θεραπεία, οι πιστοί έριχναν στην πηγή του Ιερού χρυσά ή ασημένια νομίσματα, τακτική που είχε επιβληθεί από το Ιερατείο. Πολλές φορές προσέφεραν διάφορα αντικείμενα στον Θεό, που συνήθως αγόραζαν από τα μαγαζιά της δεξιάς όχθης του Ιερού. Τέτοια ήταν μικρά πήλινα αγαλματίδια ή μικρά μαρμάρινα ανάγλυφα με μέλη σώματος που τελικά θεραπεύτηκαν και μάλιστα βρίσκονταν σε κοινή θέα στην ύπαιθρο ή στο ναό μπροστά από το άγαλμα του Αμφιαράου.

Για την ερμηνεία των μνημείων του Αμφιαρείου καθώς και για την γνώση της λειτουργίας του, ήταν πολύτιμη η περιγραφή που άφησε ο Παυσανίας τον 2ο μ.χ. αιώνα. Οι ανασκαφές όμως που ξεκίνησαν από την Αρχαιολογική εταιρία το 1884 έως το 1929, αποκάλυψαν όλα τα μνημεία που μπορούμε να θαυμάσουμε σήμερα. Παράλληλα, οι επιγραφές που ανακαλύφθηκαν, έδωσαν σημαντικές πληροφορίες για την ιστορία του Ωρωπού, καθώς και το ίδιο το Ιερό, τη διοίκησή του, την λατρεία του Αμφιαράου και την ακτινοβολία του στον Αρχαίο κόσμο.

Τα σημαντικότερα μνημεία που ανακαλύφθηκαν ήταν τα λουτρά, η μεγάλη στοά (το εγκοιμητήριο), το θέατρο, η έκταση στην οποία στέκουν τα βάθρα των αγαλμάτων, ο μεγάλος βωμός, ο μικρός και μεγάλος ναός, η ιερή πηγή φυσικά και η δεξιά όχθη του Ιερού όπου υπήρχαν όλες οι εγκαταστάσεις και οι κατοικίες που ήταν απαραίτητες για την λειτουργία του.

Τα πιο εντυπωσιακά είναι αναμφισβήτητα το θέατρο και η μεγάλη στοά, από τα ερείπια των οποίων μπορούμε να φανταστούμε και να αντλήσουμε «εικόνες» των όσων διαδραματίζονταν μέσα στο χώρο του ιερού. Όπως παντού, έτσι και το θέατρο του Αμφιαρείου (χωρητικότητας 3.000-4.000 θεατών) κατείχε περίοπτη θέση στα δρώμενα που σχετίζονταν με θεατρικά έργα, μουσικές και λογοτεχνικές εκδηλώσεις.

Σώζεται μεγάλο μέρος από την σκηνή του ενώ το κοίλο είναι σκαμμένο στην πλαγιά του λόφου. Στην περιφέρεια της ορχήστρας βρίσκονται πέντε επιβλητικοί στολισμένοι μαρμάρινοι θρόνοι που φέρουν όλοι τους στο μπροστινό μέρος την ίδια επιγραφή: «Νίκων Νίκωνος ιερεύς γενόμενος, Αμφιαράωι». Ο ιερέας Νίκων απόγονος πλουσίας οικογενείας του Ωρωπού, αφιέρωσε αυτούς τους θρόνους στον Αμφιάραο τον 1ο π.χ. αιώνα και ο χρόνος στους Νεοέλληνες!

Η αναστηλωμένη κιονοστοιχία του προσκηνίου του θεάτρου με οκτώ δωρικές κολώνες, είναι κατά την γνώμη μου ότι ομορφότερο και αποτελεί χαρακτηριστική εικόνα σε όλες τις αναφορές που γίνονται για το Ιερό τόσο στο διαδίκτυο όσο και σε κάθε εγκυκλοπαιδικό λήμμα.

Στη μεγάλη στοά (χαρακτηριστικό των κοινωνικών και πνευματικών συνηθειών των Ελλήνων) του Αμφιαρείου, μήκους 110.15 μ. και πλάτους 10.78 μ., υπάρχουν υπολείμματα από τις περίπου 58 κολώνες Δωρικού και Ιωνικού ρυθμού (εξωτερικά και εσωτερικά), που υποδηλώνουν έστω και τώρα, το μεγαλειώδες αυτό κτίσμα. Μέσα στη στοά θυμίζω, γινόταν η εγκοίμηση (θεραπεία μέσω ύπνωσης) των αρρώστων και εκείνων που έρχονταν να ζητήσουν συμβουλές από τον Αμφιάραο. Κατά την διάρκεια της ημέρας, η στοά χρησίμευε επίσης και για την άνετη διαμονή των επισκεπτών του Ιερού.

Όσο για την περίφημη ιερή πηγή αυτή είναι λίγο πιο κάτω από το ναό (δεξιά της κεντρικής εισόδου του αρχαιολογικού χώρου) και το νερό αναβλύζει σήμερα από μία δεξαμενή που χρονολογείται κατά πάσα πιθανότητα στα ρωμαϊκά χρόνια.

Στο μέσον περίπου του αρχαιολογικού χώρου βρίσκεται ερμητικά κλειστό το μουσείο του Αμφιαρείου. Όσες φορές και αν επισκέφτηκα τον χώρο, ουδέποτα είχα την τύχη να το συναντήσω ανοικτό ώστε να ανακαλύψω τα όποια εκθέματά του. Που σίγουρα θα υπάρχουν αφού στον προαύλιο χώρο, στοιβάζονται κάτω από στέγαστρα διάφορα ευρήματα (βάθρα, μαρμάρινες στήλες και αγάλματα).

Είναι λυπηρό που το συγκεκριμένο μουσείο παραμένει κλειστό σε αντίθεση με τον περιβάλλοντα χώρο που έχει επιμεληθεί σωστά, ενώ και στην κεντρική είσοδο υπάρχει μικρό περίπτερο για την έκδοση των εισιτηρίων και την πώληση ορισμένων εκδόσεων αρχαιολογικού ενδιαφέροντος (ανάμεσα σε αυτές και για το ίδιο το Ιερό).

Το Αμφιάρειο πιστέψτε με, είναι ένας προορισμός που κερδίζει τον επισκέπτη του με το που θα σταθεί στην κύρια είσοδο. Και κυρίως εκείνον που έχει μια ιδιαίτερη ευαισθησία και αγαπά τον Αρχαίο Ελληνικό πολιτισμό. Η ιστορία του Ιερού, το φυσικό τοπίο και ιδιαίτερα η «ενέργεια» που αναδύεται από κάθε ερείπιο και μνημείο του χώρου, είναι ικανές να σας μαγέψουν.

Επισκέπτομαι το Αμφιάρειο τα τελευταία τέσσερα χρόνια. Σαν πιστός που προσδοκά την θεραπεία ή την συμβουλή από τον θεό. Την τελευταία φορά που βρέθηκα εκεί ήταν στις 6/6/04. Είχα την τύχη να είμαι ο μοναδικός επισκέπτης για μία τουλάχιστον ώρα. Όλο το Ιερό δικό μου!

Στεκόμουν στην μεγάλη στοά, καθισμένος ανάμεσα στα ερείπιά της, προσμένοντας ένα «σημάδι» που δυστυχώς δεν ήρθε ποτέ. Είχε κλείσει εδώ ένας κύκλος, από το ίδο σημείο που είχε ξεκινήσει. Όταν συνειδητοποίησα τι είχε γίνει, κοίταξα γύρω μου και αντιλήφθηκα πως είχα λάβει την συμβουλή που χρειαζόμουν…